झेनकथा

"A Japanese warrior was captured by his enemies and thrown into prison.That night he was unable to sleep because he feared that the next day he would be interrogated, tortured, and executed. Then the words of his Zen master came to him, "Tomorrow is not real. It is an illusion. The only reality is now." Heeding these words, the warrior became peaceful and fell asleep."

झेनकथा या प्रकारात वरकरणी बोध असा नसतो. त्या कथेचा अर्थ शोधत राहायचं.  कथेत विसंगती असते. मनाला खूप विचार करायला लावायचा.शेवटी विचार करून करून मन थकून जातं. मग विचार येत नाहीत डोक्यात. तो क्षण झेनचा. स्तब्धतेचा. वरची झेनकथा त्यातलीच. उद्या हा भास आहे. खरं वास्तव म्हणजे आताचा क्षण. उद्याची चिंता कशाला? पण हा उद्या येणारच आहे, सैनिकाला त्रासाला तोंड हे द्यावंच लागेल कि हा होणारा त्रास, वेदना हापण केवळ भास आहे? कि सगळं अस्तित्वच एक भास आहे?
झेन शिकणारे शिष्य ध्यानधारणा करत असताना त्यांचे गुरु छोट्याशा दंडुक्याने त्यांच्या डोक्यात टपली मारावे तसे मारतात. लक्ष ध्यानावरून जरा भरकटलं, खा टपली. त्या गुरूंना बरोबर कळत असलं पाहिजे शिष्यांच्या मनात काय चाललंय ते.
या झेनकथांचं पुस्तक हाती लागलंय. पन्नास पानी पुस्तकांत या कथा आहेत. या कथांच्या सोबत त्या कथांवरून लोकांनी काय निष्कर्ष काढले ते पण दिलंय. पण ते फालतूय. लोकांनी काहीही निष्कर्ष काढलेत.
बहुधा जास्त विचार केलेल्या त्या माणसांना तो झेनचा क्षण लगेच अनुभवता आला असणार.
सध्या यातील एकेक कथा रोज मनात घोळवतोय. प्रवासात, लंच करताना इतरांना पण पकवतोय.
मजा येतेय आणि ज्या कुणी अज्ञात लेखकाने त्या लिहिल्या असतील त्या बद्दल कौतुक आहे. हे लोकसाहित्य प्रकारात मोडत असल्याने इतक्या वर्षांत कथांची versions बदलली आहेत. काही कथांचे शेवट वेगळे आहेत, काहीतील संवाद वेगळे आहेत. संपादक महाशयांनी त्या कथांची जितकी versions (प्रारूपे) आहेत तितकी दिलीयेत.
 मला आवडलेली आणखी एक कथा :

"A monk set off on a long pilgrimage to find the Buddha. He devoted many years to his search until he finally reached the land where the Buddha was said to live. While crossing the river to this country, the monk looked around as the boatman rowed. He noticed something floating towards them. As it got closer, he realized that it was the corpse of a person. When it drifted so close that he could almost touch it, he suddenly recognized the dead body - it was his own! He lost all control and wailed at the sight of himself, still and lifeless, drifting along the river's currents. That moment was the beginning of his liberation". 

एकदम आहट स्टाईलची ही कथा आहे. स्वताचे निश्चल प्रेत पाहिल्यावर किंवा त्याचा भास झाल्यावर त्या साधूला मुक्तीची अनुभूती येते. आपल्या इच्छा, वासना देहाशी बांधील असतात. भौतिकतेकडे आपला ओढा असतो. देहाच्या पलीकडे जाता आले पाहिजे. नचिकेत्याने यमराजांना तिसरा वर मागताना विचारलं होतं कि, देह नष्ट झाला कि आत्मा नष्ट होतो कि आत्मा चिरंतन आहे?

A renowned Zen master said that his greatest teaching was this: Buddha is your own mind. So impressed by how profound this idea was, one monk decided to leave the monastery and retreat to the wilderness to meditate on this insight. There he spent 20 years as a hermit probing the great teaching.

One day he met another monk who was travelling through the forest. Quickly the hermit monk learned that the traveller also had studied under the same Zen master. "Please, tell me what you know of the master's greatest teaching." The traveller's eyes lit up, "Ah, the master has been very clear about this. He says that his greatest teaching is this: Buddha is NOT your own mind."

या कथेत  काय सुचवायचय? ज्ञान कसं obsolete होतं ? कि जे मिळालंय ते अंतिम ज्ञान नव्हतं? कि गुरुने सांगितलेलं सुद्धा स्वतच्या कसोटीवर तपासलं पाहिजे अंधानुकरण न करता?

"Once there was a well known philosopher and scholar who devoted himself to the study of Zen for many years. On the day that he finally attained enlightenment, he took all of his books out into the yard, and burned them all."

ही मला न पटलेली कथा आहे. पुस्तके म्हणजे  ज्ञानाची साधने. जे साध्य करायचं आहे ते मिळवल्यावर पुस्तके जाळून टाकायची?  पुस्तकांच्या निर्जीव पानांत खरंच माणूस बदलवण्याची क्षमता असते? त्या संशोधकाला खरंच ज्ञानप्राप्ती झाली होती का?
डोक्याचं भजं होतं ते असं !
***