गेले सांगायचे राहून

आयुष्यात बऱ्याचशा गोष्टी दुसऱ्या व्यक्तीला सांगायच्या राहून जातात, आणि मग मनाला हुरहूर लागून जाते.  कुणालातरी 'चुकलो , sorry !' म्हणायचं असतं, तर कुणाला 'thanks.  तुझ्यामुळेच शक्य झालं सगळं !' म्हणायचं असतं. मोहब्बत जरी आँखों से बयां होणारी गोष्ट असली तरी शब्दांनी व्यक्त करावीच लागते, नाहीतर 'प्रेमाचा गुलकंद' मधील त्या प्रेमवीरासारखी अवस्था होते.
न सांगितलेल्या गोष्टींचं ओझं फार जड असतं. काही  माणसे आयुष्यभर हे ओझं सांभाळत दिवस काढतात. अमुक एखादी गोष्ट तेव्हा बोललो असतो तर किती बरं झालं  असतं असे वाटत राहते. त्यामुळे कॅम्पच्या पहिल्याच दिवशी सगळ्यांना  अशा 'गेले सांगायचे राहून' ची यादी करायला लावली.

निखिल:
"मला माझ्या जुन्या वर्गमैत्रिणीला सांगायचे आहे कि, She was my first crush. आम्ही एकाच शाळेत होतो.
शाळेपासून ती मला आवडायची. तेव्हा त्या अडनिड्या वयात बोलायचे धारिष्ट्य झालं नाही. तिच्यासाठी मी माझा क्लास बदलला. चित्रकलेत कमालीचा 'ढ' असतानाही तिच्यासोबत एलिमेंटरीच्या परीक्षेला बसलो आणि नापास झालो. तिच्यासाठी कविता लिहिल्या पण वाचून दाखवल्या नाहीत. तिच्या घराभोवती घोटाळलो.
शाळा सोडल्यानंतर परत एकदाच भेटलो रस्त्यात. अनिलांच्या 'आज अचानक गाठ पडे, असता मन भलतीच कडे' सारखी situation झाली ना  मित्रांनो.  तिला एकदा मनातलं सांगून टाकायचं आहे कि तिच्या गालावरच्या खळीने जीव घेतलाय माझा. "

एकनाथ:
" मला हेतल मॅडम ला sorry बोलायचं आहे. some years back, जेव्हा मी शिक्षणासाठी छोटे मोठे जॉब करायचो तेव्हाची गोष्ट. उन्हाळ्याच्या  सुट्टीत जॉब करून पैसे साठवायचो. दोन महिन्यांचा पगार साठला कि कॉलेजची फी भरायचो आणि फटाकशी  resignation देऊन कामातून सुटका करून घ्यायचो. कोण notice period च्या भानगडीत पडणार? salary अडकवली तर ?  असा विचार करायचो.  हेतल मॅडम माझ्या mentor होत्या. दीड महिने त्यांच्या सोबत काम केलं, त्यांनी या वेळेत मला तरबेज केलं. कधीही senior -junior अशी वागणूक दिली नाही. त्या सगळ्या team सोबत डब्बा share करत. माझ्यावर त्या हळूहळू मोठी जबाबदारीची कामे सोपवू लागल्या होत्या. त्यांच्या mailbox ला मला access दिला होता. त्यांच्या वतीने मी मेल्स पाठवायचो. अशात  salary चा दिवस आला. बँकेत salary क्रेडीट झाल्यावर उद्यापासून कामावर यायचं नाही ठरवून टाकलं. salary withdraw केली सगळी आणि रात्रीच resignation धाडून दिलं. त्यांचे येणारे फोन उचलले नाहीत. आता त्या गोष्टीला बरीच वर्ष झाली. आता माझ्या हाताखाली आठ दहा माणसे आहेत. माझ्याशी असं कुणी वागलं तर मला खूप राग येईल आता. मी त्यांना एकदा भेटलो पाहिजे होतो"

प्रियांका:
"मला माझ्या बाबांना sorry बोलायचं आहे. मी T. Y.  च्या परीक्षेला नापास झाले तेव्हा बाबा माझ्यावर रागावले नाहीत. मी तेव्हा एका छोट्या firm मध्ये CA च्या हाताखाली काम करायचे. माझे पेपर वाईट गेले होते. मला पक्कं माहित होतं कि मी नापास होणार. निकालाच्या गप्पांना मी उगाच टोला द्यायचे. युनिव्हर्सिटीने पण त्या वर्षी निकाल उशिरा लावला. ऑनलाईन निकाल लागणार होता त्या दिवशी मी सकाळपासून दु:खी होते. बाबांनी त्यांच्या ऑफिसमधे माझा रिझल्ट पाहिला आणि तडक मला भेटायला गोरेगावला माझ्या ऑफिसला आले. त्यांना वाटलं निकाल समजताच मी जीव बिव देते कि काय ? मला फार वाईट वाटलं त्या दिवशी. त्या दिवसासाठी मला  बाबांना sorry बोलायचं आहे."

अमित:
"मला माझ्या आईला sorry म्हणायचं आहे. मी रोज ऑफिस मधून उशिरा घरी येतो. आई बिचारी माझ्यासाठी जेवायची थांबलेली असते. तिला कितीदा सांगितलं जेवून घेत जा तरी ऐकत नाही."

अशोक:
"मला ज्याला sorry बोलायचं आहे त्याचं नाव गाव आपल्याला ठावूक नाही. दोन वर्षापूर्वीची गोष्ट. तेव्हा आपण कुरीअर कंपनीत होता. आपण ज्याम भडकू डोक्याचा. ट्रेनमधे गेटवर उभं राहून आपण shining मारायचा. ग्रूप होता आपला. बोरीवलीला कुणालाच चढू द्यायचा नाय. एकदा एकाने जबरदस्तीने चढायचा प्रयत्न केला त्याला आपण,"ती समोरची गाडी पकड, पूर्ण खाली आहे. जा" सांगितलं.  त्याने नाय ऐकलं. तसाच खांबाला लटकून राहिला. गाडीने स्टेशन सोडल्यावर आपण लटकलेल्यांना आत घ्यायचा. पण त्या दिवशी डोकं फिरल्यासारखं झालं. त्याला आमच्यापैकी कुणीच आत घेतला नाही. दहिसर गेल्यावर गाडीने वेग घेतला आणि त्याचा हात सटकला. धप सारखा मोठा आवाज आला. चेन खेचली तेव्हा गाडी मीरा रोडला थांबली. जगला वाचला का माहित नाही  तो. त्याला sorry भाई बोलायचे आहे. तेव्हापासून आपण गेटवर नाय उभा राहत. आत धक्के खातो.


***

निखिलने त्याच्या पहिल्या crushला WhatsApp वर सगळं सांगितलं. उलट टपाली एक स्माईली आल्यावर त्याला फार हलकं वाटलं. एकनाथ ने हेतल मॅडमचा इमेल आयडी मिळवून त्यांना माफीनामा पाठवला. हेतल मॅडमनी त्याची आस्थेने चौकशी करून त्याला All the best म्हणाल्या. प्रियांकाने बाबांसाठी नवीन iPod घेतला, त्यात त्यांच्या आवडीची दत्ताची गाणी भरली. स्वतःचा लहानपणाचा फोटो प्रिंट करून आणला आणि त्याच्या पाठीमागे "Sorry बाबा" लिहिलं.  अमितने CL टाकून आईला स्वयंपाकात मदत केली. संध्याकाळी जेवताना लहानपणीच्या दिवसांची आठवण काढली. अशोक ने "Sorry भावा" चिट्ठी लिहून साई बाबांच्या चरणाजवळ ठेवली.

द डायरी ऑफ अॅन फ्रँक आणि हॅनाची सुटकेस

'द डायरी ऑफ  अॅन फ्रँक'

 (फोटो :'द गार्डियन' मधून )
'द डायरी ऑफ अॅन फ्रँक' हे जागतिक साहित्यविश्वातील एक अनमोल लेणे आहे. दुसर्या महायुद्धाच्या काळात मानवी जीवन कसे कवडीमोल झाले होते याचे भेदक चित्रण या पुस्तकात आहे.

हे पुस्तक म्हणजे तेरा वर्षाच्या अॅन फ्रँकची डायरी. नाझी पोलिसांपासून वाचण्यासाठी अॅन, तिचे आई वडील, बहिण व अन्य चार व्यक्ती एका कंपनीच्या पोटमाळ्यावर लपून-छपून जीवन जगू लागतात. या एकांतात  अॅनची एकमात्र सोबती म्हणजे तिची डायरी. तिला अॅनने 'किटी' नाव ठेवले होते. लपून -छपून हे भूमिगत जीवन जगत असताना आलेले अनुभव, वांशिक वर्चस्वाच्या खोट्या समजुतीमुळे ज्यूंचा केला जाणारा अतोनात छ्ळ व संहार व तिच्याच वयाच्या पीटर व्हनडन यांत जुळलेले भावबंध या सर्वांचा पट या डायरीत दिसतो.

ज्या वयात हिंडायचं, बागडायचं, स्वप्नं पहायची त्या वयात केवळ खिडकीच्या कोपर्यातून आभाळ दिसतं याचे समाधान मानावे लागले. या दोन वर्षातील आपल्या भावभावनांना तिने कुठलाही आडपडदा न ठेवता वाट करून दिली आहे. "मला मृत्युनंतरही जगायचंय" असे ती लिहिते. सुरुवातीचा तिचा अल्लडपणा व नंतर युद्धामुळे आलेला प्रौढपणा, हरवलेलं बालपण तिच्या लेखनातून जाणवत राहते.
सुरुवातीला ती म्हणते,

"Writing in a diary is a really strange experience for someone like me. Not only because I've never written anything before, but also because it seems to me that later on neither I nor anyone else will be interested in the musings of a thirteen-year old school girl. Oh well, it doesn't matter. I feel like writing."
केवळ स्वान्त सुखाय म्हणून केलेलं हे लेखन मानवी इतिहासातील एका क्रूर कालखंडाचे साक्षीदार ठरेल असे तेव्हा अॅनलाही वाटले नसेल. या वयातील तिचे विचार स्पष्ट आहेत. भूमिगत जीवन जगत असताना केव्हा पकडले जाऊ आणि  छ्ळछावणीत केव्हा रवानगी होईल सांगता यायचे नाही. त्या भीतीची आयुष्यावर छटा असतानाही "As long as this exists, this sunshine and this cloudless sky, and as long as I can enjoy it, how can I be sad?” असे म्हणणारी  अॅन ग्रेट वाटते.
१ ऑगस्ट १९४४ ला अॅनची डायरी संपते. त्यांच्या अज्ञातवासाचा थांगपत्ता जर्मन पोलिसांना लागतो व त्या आठ जणांना छ्ळछावणीत नेले जाते. त्यातच त्या सर्वांचा मृत्यू होतो. एकटे अॅनचे वडील ऑटो फ्रँक कसेबसे वाचतात. अॅनच्या इच्छेप्रमाणे त्यांनी ही डायरी प्रकाशित केली.

ज्यू म्हणून जन्माला आल्यामुळे एका मानवजातीला ज्या अनन्वित अत्याचाराला सामोरे जावे लागले, महायुद्धाच्या काळात जगणे कसे मातीमोल होते याचे अंगावर काटा आणणारे वर्णन या पुस्तकात येते.
***

हॅनाची सुटकेस

(फोटो : हॅना'स सुटकेस संकेतस्थळावरून)


'हॅनाची सुटकेस' हे माधुरी पुरंदरेंनी अनुवादित केलेलं पुस्तक नुकतंच वाचून संपवलं.  अॅन फ्रँकच्या डायरीत आणि या पुस्तकात साम्याचा भाग म्हणजे दोन्ही चरित्रनायिका १३ वर्षाच्या आहेत. दोघांच्याही वाट्याला ज्यू म्हणून नशिबी आलेली छळवणूक आणि मृत्यू. अॅनने तिचे अनुभव डायरीतून लिहून तरी ठेवले, हॅनाच्या बाबतीत तसं नाही.
फुमिको इशिओका या जपानी संशोधिकेने २००० साली हॅनाच्या सुटकेसचा माग काढत या मुलीबरोबर काय घडलं ते जगासमोर आणलं. या प्रवासादरम्यान  इशिओका यांना  हॅनाचे दुर्मिळ फोटो सापडले. त्या काळातील अन्य उपलब्ध साधनांचा मागोवा घेत त्यांनी हॅनाची कहाणी रचली.

कुठल्याही संवेदनशील माणसाला हेलावून टाकेल अशा शब्दांत त्या दिवसांचे वर्णन या पुस्तकात येते.

इतिहासापासून काय शिकावं तर इतिहासाची पुनरावृत्ती होऊ न देणं.
***