घड्याळात पहाटे साडेचारचा गजर झाला. सुमेधने त्रासिक चेहरा करून पांघरून दूर केलं. त्याने पलंगावरून उतरून गालिच्यावर पाय ठेवताच घरातील दिवे लागले, कॉफीची मशीन चालू झाली. घरातील मोठ्या भिंतीवजा स्क्रीनवर ट्रॅफिकचे अपडेट्स व दिवसाचं सगळं वेळापत्रक आलं. त्याने हाताने स्क्रोल करून महत्वाच्या गोष्टी टिपून घेतल्या. तेवढ्यात त्याचा पर्सनल रोबो त्याच्याजवळ येऊन उभा राहिला. त्याने टूथब्रश व नॅपकिन सुमेधला दिला. सुमेध अंघोळ करेपर्यंत टेबलवर नाश्ता तयार होता. पांघरुणाची घडी व्यवस्थित घालून बेडरूम नीट आवरली गेली होती. नाश्ता करताना त्याला प्रोफेसर मार्टिन यांची आठवण आली. आज त्यांना कुठल्याही परिस्थितीत भेटून कन्विन्स केलंच पाहिजे. जेवताना त्याने मोबाइलवर कालचे शरीराचे मेट्रिक्स पाहिले. या महिन्याचा ऑक्सिजनचा किती कोटा उरलाय याची त्याने नोंद केली. या महिन्याच्या उरलेल्या दहा दिवसांसाठी तेवढा ऑक्सिजन पुरेसा होता. पुढच्या एक तारखेला पुन्हा सरकारकडून त्याच्या अकाउंटला ठराविक ऑक्सिजन जमा होणार होता. त्याच्या नाकपुड्यांना जोडलेल्या यंत्रांनी त्याचे मापन केले जायचे व त्याचे सर्व तपशील सरकारदरबारी जमा होत.
सन २५०० उजाडलं तेव्हा कित्येक दशकं चाललेली मानवाधिकार आंदोलनं मोडीत काढून सरकारने ऑक्सिजनची वितरण व्यवस्था स्वतःकडे घेतली होती. ऑक्सिजन ही सगळ्यात दुर्लभ कमोडिटी बनल्यामुळे भ्रष्ट्राचाराला आळा घालण्यासाठी नवीन कायदे आणले होते. काही शतकांपूर्वी जसे अन्नधान्य रेशनकार्डवर मिळे, तसे आता ऑक्सिजन बाबत घडू लागले. बेछूट वृक्षतोडीमुळे आणि शतकभर चाललेल्या दुष्काळामुळे जगभर वनसंपत्ती नामशेष होण्याच्या मार्गावर होती. क्वचित कुठला पक्षी आकाशात उडताना दिसे. आणि तो दिसल्यावर मोठी माणसे लहान मुलांना कडेवर घेऊन दाखवीत. हवेत विषारी वायूचे प्रमाण जास्त असल्याने प्रत्येक कार्यालय आणि घरात हवा शुद्ध करण्याची यंत्रे बसवलेली असत. सरकारने कडा विरोध पत्करून नागरिकांचे जीवनमान साठ वर्ष ठरवले होते.
वयाची साठी गाठायच्या सहा महिन्यांपूर्वी नागरिकाला नोटीस येई. अमुक तारखेनंतर ऑक्सिजन मिळणार नाही आणि देहदान करायच्या ठिकाणी जमले पाहिजे असा आदेश असे. पळून जाण्याचा प्रश्नच नव्हता. जगाच्या कुठल्याही भागात गेलात तरी सरकारच्या सेंट्रल डाटाबेसमध्ये जीपीएसची नोंद होई. आयुष्यभर तुम्ही कुठे फिरलात, अमुक एका वेळी कुठे होतात ह्याचा लेखाजोखा क्षणात मिळे. डीएनए सिक्वेन्समुळे अफरातफर करायचा प्रश्नच न्हवता. शेवटच्या दिवशी नागरिकाला विदा करायला त्याचे कुटुंबीय येत. दहा फुटबॉल स्टेडियम भरतील अशा विशाल इमारतीत देहदानाची प्रक्रिया चाले. सुमेध याच इमारतीत कामाला होता. मरणपंथावरच्या या नागरिकांच्या स्मृती जतन करायच्या विभागात तो सिनियर मॅनेजर या हुद्द्याला होता.
मृत्यू बाबतची अनपेक्षता सरकारने कायदा करून नष्ट केल्याने सगळीकडे असंतोष माजेल, कायदा सुव्यवस्था राहणार नाही याची सरकारला भीती वाटत होती. माणूस आपण कधीच मरणार नाही या अविर्भावात जगत आला होता. जवळच्या व्यक्तीचे जाणे काही काळाने मृत्यूचे शाश्वत सत्य बोथट करे. आता मृत्यूची तारिख ठरल्यावर माणूस कसा रिऍक्ट होईल यावर विद्यापीठांत संशोधन झाले, खूपसे शोधनिबंध प्रसिद्ध झाले. प्रगत तंत्रज्ञानाने जर माणसाच्या स्मृती जतन करता आल्या तर सरकारच्या निर्णयाला थोडा तरी पाठिंबा मिळेल असा दावा शास्त्रज्ञांनी केला. मग यासाठी वेगळा विभाग सुरु करण्यात आला. अत्याधुनिक संगणकीय तंत्रज्ञानाने माणसाची हुबेहूब आभासी प्रतिमा सतत त्याच्या नातलगांसोबत राहील, आधीच रेकॉर्ड केलेले हावभाव, वाक्ये, वेगवेगळे पेहराव यामुळे ती प्रतिमा जिवंत वाटे. त्या प्रतिमेतून आरपारचे दिसे, पण प्रतिमेला अजून कसे परिणामकारक करता येईल यावर संगणक तज्ञांच्या कॉन्फरेन्स होत.
सुमेधला प्रोफेसर मार्टिन यांना भेटायचं होतं ते याच कारणासाठी. या प्रकल्पासाठी त्यांची निवड केली गेली होती. प्रोफेसर मार्टिन युनिव्हर्सिटीत इतिहास शिकवत. 'बाविसाव्या शतकातील मूल्यभान' हा त्यांच्या पीएचडीचा विषय होता. अत्यंत विद्यार्थीप्रिय शिक्षक, जबाबदार पालक ते प्रेमळ आजोबा असा त्यांचा प्रवास राहिला होता. काही महिन्यांत त्यांचा साठावा वाढदिवस होता. स्मृतिजतन करण्याच्या प्रकल्पात त्यांचे फोटो, मुलाखती, चालण्याच्या, हावभावाच्या इत्यादी लकबी संगणकाने प्रोसेस करून त्यांची आभासी प्रतिमा तयार केली होती. ती पाहताना क्षणभर त्यांनादेखील गहिवरून आलं. जेव्हा ती प्रतिमा आणि ते जोडीने उभे राहिले तेव्हा त्यांना अश्रू आवरणे कठिण झाले. त्यांच्या कुटुंबियांना या प्रकल्पाची कल्पना नव्हती. हा प्रोटोटाईप त्यांच्या कुटुंबियांना दाखवून त्यात त्यांनी बदल सुचवावेत असं जेव्हा त्यांना विचारलं तेव्हा त्यांनी ठाम नकार दिला. त्यांच्या जाण्याला अजून काही महिने शिल्लक असताना आताच त्यांची उणीव जाणवून देणे त्यांना पटत नव्हते. त्यांची पत्नी, मुले, नातवंडे कशी रिऍक्ट होईल याची त्यांना काळजी वाटत होती. सुमेधने त्यांना समजवण्याचा खूप प्रयत्न केला. प्रोफेसर मार्टिन यांच्या जाण्यानंतर त्यांच्या प्रतिमेत काहीच बदल करता येणार नाही, याउलट त्यांच्या कुटुंबियांच्या भावना जाणून घेतल्यावर या प्रतिमेत, डाटाबेसमध्ये आवश्यकसे बदल करता येतील असे त्याने सहानुभूतीपूर्वक सांगितले. शेवटी प्रोफेसर मार्टिन तयार झाले पण त्यांची एक अट होती, ही सर्व चाचणी प्रयोगशाळेत न करता त्यांच्या घरी केली जावी आणि ते उपस्थित नसताना. ही अट मान्य केली गेली. ही सर्व चाचणी नियमानुसार चित्रित केली जाणार होती.
चाचणीच्या दिवशी सरकारी अधिकारी, तंत्रज्ञ, प्रोफेसर मार्टिन यांच्या घरी आले. पूर्वसूचना दिल्यामुळे सर्व कुटुंबीय घरी होतेच. सोबतच्या चौकोनी ठोकळ्यासदृश यंत्राला त्यांनी घरातील नेटवर्कला जोडलं आणि स्वीच ऑन केला. प्रोफेसर मार्टिन यांची आभासी प्रतिमा घरात वावरू लागली. त्यांच्या दैनंदिन वेळापत्रकाप्रमाणे डाईनिंग टेबलवर हसत चहा पिताना, सगळ्यांना गुड मॉर्निंग विश करताना, दुपारी सोफ्यावर पुस्तक वाचत पेंगताना असे रेकॉर्ड केलेली दृश्ये दाखवली जाऊ लागली. सुरुवातीला भावनिक झालेले सगळे कुटुंबीय हळूहळू या धक्क्यातून सावरण्याचा प्रयत्न करू लागले. छोट्याशा इकिरुला तर आजोबांची प्रतिमा पाहून गंमत वाटत होती. तिला जन्म मृत्यू या सर्वांचा गंधच नव्हता. तिचं नाव आजोबांनी ठेवलं होतं. विसाव्या शतकातील जपानी भाषेतील हा शब्द होता ज्याचा अर्थ 'जगणे' असा होता.
प्रयोगशाळेतून प्रोफेसर मार्टिन हे सगळे पाहत होते. संध्याकाळी इकिरुला झोपण्यापूर्वी गोष्ट सांगण्याचा कार्यक्रम असे. त्यांनी खास तिच्यासाठी वर्ष-दोन वर्ष पुरतील एवढ्या गोष्टी रेकॉर्ड केल्या होत्या. त्यासाठी त्यांनी ग्रंथालयातून प्राचीन ग्रंथ जमा केले होते. आज त्यांची प्रतिमा इकिरुला गोष्ट सांगत होती. मोठं कथानक असलेल्या शूर राजा आणि त्याच्या साहसांबद्दल ही गोष्ट होती. गोष्ट ऐकता ऐकता इकिरु झोपी गेली. सवयीप्रमाणे प्रोफेसर मार्टिन यांची प्रतिमा झोपण्यापूर्वी पुस्तक वाचताना दाखवली जात होती. त्यांच्या हातात त्यांचं अत्यंत आवडतं झेनकथांच पुस्तक होतं. त्याच्या एका पानावर पुढील कथा होती:
"A Japanese warrior was captured by his enemies and thrown into prison.That night he was unable to sleep because he feared that the next day he would be interrogated, tortured, and executed. Then the words of his Zen master came to him, "Tomorrow is not real. It is an illusion. The only reality is now." Heeding these words, the warrior became peaceful and fell asleep."
प्रोफेसर मार्टिन हे सगळं प्रयोगशाळेतून पाहत होते. त्यांनी प्रयोगशाळेत सगळ्यांना गुड नाईट विश केलं आणि घराकडे निघाले. निघताना त्यांनी एक दीर्घ श्वास घेतल्याची त्यांच्या ऑक्सिजन मापन यंत्राने नोंद केली.
***
