रवींद्रनाथांचा 'काबुलीवाला'

           काही माणसं आपल्या मनात वस्तीला येतात, त्यातलीच काही कायमचं अधिराज्य गाजवतात. आयुष्यातल्या निरनिराळ्या टप्प्यांवर त्यांचा स्नेह मिळतो, दुःखाच्या प्रसंगी धीर द्यायला ते सरसावतात तर सुखाच्या वेळी त्यांची हमखास आठवण येते. पुस्तकांतून भेटलेली माणसे पण अशीच असतात. त्यांची सुख - दुःखे, त्यांचा तर्हेवाईकपणा, त्यांची विचार करण्याची शैली आपलीच आहे असं वाटतं. माझ्या आठवणींच्या कुपीत पुलंचा 'नंदा प्रधान', सुर्व्यांच्या 'पोस्टर' मधील 'इसल्या', माडगुळकरांच्या शाळेतील 'दिनू',  जी. ऐं.च्या राणी कथेतील 'आजोबा' तसेच साने गुरुजींचा 'श्याम' खुशीने सामावलेत.या माणसांच्या पंक्तीत रवींद्रनाथांचा 'काबुलीवाला' आपला दरारा निर्माण करून आहे.
             रवींद्रनाथांच्या कथा, त्यातील व्यक्तिरेखा सारं काही स्तिमित करणारं.  पुलं जसे म्हणतात तसे या माणसाला किती तरी मोठी स्वप्ने पडत होती.  तपनदांनी बनवलेला काबुलीवाला आवडलाच पण लेखणीतलाच काबुलीवाला मनात पक्का ठाम आहे.  लेखक किंवा कथेचा निवेदक, त्याची लाडकी मुलगी मिनी  व काबुलीवाला ही मुख्य पात्रे. अफगाणीस्तान व त्या दूरच्या देशांतून हिंग, सुका मेवा विकायला प. बंगालात येणार्या पठाणाची ही कथा.
                लेखकाच्या निवेदनातून एकेक घटना उलगडत जाते. लेखक काळाची चक्रे फिरवतो व आपण क्षणार्धात पंधरा - सोळा वर्षे मागे जातो. काही कथा वगैरे लिहित असताना त्याची लाडकी मुलगी मिनी (वय वर्षे अंदाजे पाच ) त्याच्या लेखनसमाधीत व्यत्यय आणत असते. तिच्या बालसुलभ प्रश्नांना उत्तरं देता देता त्याचा जीव मेटाकुटीला येतो. तेवढ्यात ती खिडकीतून रस्त्यावरून जाणार्या पठाणाला हाक मारते -"काबुलीवाला ss ओ काबुलीवाला" अन्  घाबरून लेखकामागे लपते.  लांब वाढवलेली दाढ़ी , धिप्पाड शरीर, पायघोळ झ़गा आणि खांद्यावर झोळी असा काबुलीवाल्याचा अवतार.  आजच्या आया जसं आपल्या मुलांना पोरं पकडून नेणार्यच भय दाखवतात तसंच  भय या बंगालमधील बायका या पठाणांच  घालत असत. मग दंगा करणारं पोर लगेच गप होई. काबुलीवाला लेखकाजवळ येतो, लेखक त्याच्याकडून मग काहिबाही खरेदी करतो. काबुलीवाल्याचं नाव रहमत आहे व तो दूर अफगाणीस्तानातून आहे हे कळतं.
                   पुढे काबुलीवाल्याची व मिनीची गट्टी जमते, त्याच्या लांब झग्यातील खिशाकडे पाहून ती विचारे- "काबुलीवाला तुझ्या खिशात आहे काय ?" मग काबुलीवाला हसत म्हणे "हत्ती!" मग  मिनी गोड हसे. तासन्तास काबुलीवाला गालावर पंजा ठेऊन त्या चिमुकलीचे बोलणे ऐके. तो तिला म्हणे "मुली, तू कधी सासरी जाऊ नकोस हं !" यावर मिनी विचारे "काबुलीवाला सासर म्हणजे नेमकं काय, तू कधी जाणार ?" मग काबुलीवाला तिच्या या प्रश्नावर मोठ्याने हसे. तो म्हणायचा "हम ससुराल को मारेगा" अन् मारण्याचा खोटा अविर्भाव करी. लेखकाच्या घरच्यांना  मिनीची आणि काबुलीवाल्याची मैत्री खुपे.  लेखक मात्र  त्यांच्या तक्रारींकडे सोयीस्कर दुर्लक्ष करी.
                 हे पठाण लोक वर्षभर हिंग,मेवा विकत. या व्यवसायात उधारी चालायची. मग आपल्या मुलुखाला परत जायच्या वेळी जानेवारीत  या उधारीची वसूली करावी लागे. कुणाकडे किती देणी आहेत ते यांना तोंडी ठावूक असे. "जबान के पक्के" टाइप.  अशाच एका उधारी चुकवणार्या माणसाशी काबुलीवाल्याची झटापट होते आणि त्यात तो इसम जबर जखमी होतो.  पोलिस काबुलीवाल्याला पकडून नेत असताना मिनी व तिचे बाबा त्याला भेटतात.  मिनी त्याला विचारते "कुठे चाललास ? सासरी ?" रहमत काबुलीवाला हसून म्हणतो - "हा मैंने ससुराल  को मारा"  रहमतला काही  वर्षांची शिक्षा होते.
                 पुढे लेखक  आपल्याला भूतकाळातून वर्तमानात आणतो.  आज मिनीचं लग्न आहे अन् घरात बरीच धावपळ चाललीय. मिनी आज सासरी जाणार या कल्पनेने लेखकही क्षणभर भावुक होतो. मिनी आज तिच्या मैत्रिणींसोबत आहे अशातच रहमत लेखकाला भेटायला येतो. सगळ्यांच्या भुवया उंचावतात.  या मंगल प्रसंगी ही पीड़ा नको असेच सगळ्यांना वाटत असते.  त्याला मिनीला भेटायचे असते पण लेखक मनाई  करतो. रहमत पाणावलेल्या डोळ्यांनी परत फिरत असतानाच लेखक त्याला थांबवतो व मिनीला बोलावतो. मिनी आता वधूवेषात असते मात्र काबुलीवाल्याच्या डोळ्यांसमोर तीच चिमुरडी असते मिनी त्याला ओळखत नाही.  त्याच्या डोळ्यात अश्रू तरळतात.
                   तो लेखकाला खिशातून एक कागद काढून दाखवतो. कोळशाच्या छापाने त्या कागदावर छोट्या मुलीचा पंजा काढलेला असतो. त्या कागदाकडे पाहतच त्याने तुरुंगातले दिवस जगलेले असतात. आता माझीही मुलगी मिनी एवढी असेल, कशी असेल? कदाचित सासरीही गेली असेल ! ती पण मला ओळखणार नाही अशी खंत तो व्यक्त करतो.  एका बापाचं हे दुःख पाहून लेख़क त्याला परत गावी जाण्यासाठी  पैशाची थोड़ीफार मदत करतो.
गोष्ट इथे संपते !!
या काबुलीवाल्याशी , त्या पठाणी कणखर शरीरामागील हळव्या हृदयाशी माझं नातं जुळलयं !!